Сөздік

Қосымша:

http://www.spenvis.oma.be/spenvis/help/system/glossary.html

http://soho.esac.esa.int/classroom/glossary.html

S

SCR
solar cosmic rays / күннің ғарыштық сәулелері

SEE
single event effect / жеке оқиға эффектісі Энергетикалық бөлшектің бір рет әсер еткенінен болған электр аспабының бұзылуы.

SEP
solar energetic particle / күннің энергетикалық бөлшегі Күннің энергетикалық бөлшектерінің планетааралық кеңістікке себілуі. соққы толқын шапшаң қозғалатын газдың кедергімен әсерлескен аймағындағы ажырау.

SEU
single event upset / бірреттік оқиға

А

Атмосфералық нөсер
ғарыштық сәулелер каскады.

Альбедо бөлшектері
атмосферадан ыдыраған немесе шашыраған, ғарыш бағытындағы бөлшектер.

асимптотикалық бағыт
бөлшектің жер магнитосферасына кірер кезіндегі, берілген тіркелетін нүктеден, планетааралық кеңістікке бағыт.

атомдық масса
атом ядросындағы А нуклон саны.

Б

бөлшектер ағымы
бірлік ауданнан бір секундта өтетін бөлшектер саны.

буланып кеткен нуклон
энергиясы бірнеше МэВ протон немесе нейтрон, ол энергетикалық бөлшек әсерінен, қозған атом ядросынан босап шыққан.

Г

Гелиосфера
ғарыштық желмен толтырылған ғарыш аумағы.

Гелиосфераның магнит өрісі
күн желімен созылған Гелиосфераның магнит өрісі.

геомагнитті табалдырық
табалдырық (қатқылдық пен энергиясы бойынша), одан төмен бөлшектер атмосфераға кіре алмайды, жердің магнит өрісінің әсерінен.

Ғ

ҒС
ғарыштық сәулелер. Ғарыштан келетін, жер атмосферасына өтетін энергетикалық бөлшектер.

ғарыштық сәулелер каскады
ғарыштық сәулелердің жер атмосферасының атомдарымен соқтығысқанда пайда болатын

ғарыштық сәулелер модуляциясы
ғаламдық ғарыштық сәулелер ағымының варияциясының, күннің магнит өрісінің өзгеруіне, уақыт масштабындағы, реакциясы.

ғаламдық ғарыштық сәулелер
күннің ғарыштық сәулелеріненемесе басқа ғалам басқа ғалам ғарыштық сәулелеріне қарама-қарсы келетін біздің ғалам ғарыштық сәулелері.

Ғарыш ауа-райы
Күндегі реакциялардың өзгеруінен, ғарышта болатын әр түрлі күйлердің ансамбілі. Ғарыш райы - ғарыштағы шарттарды, Жерге, технологиялық жүйелер мен адам денсаулығына әсерін баяндайды.

Е

екінші реттік бөлшектер
ғарыштық сәулелер жер атмосферасының атомдарымен соқтығысу нәтижесінде пайда болатын бөлшектер.

Ж

жанып кету
электр тармағының ұзақ уақытқа және қайтымсыз бұзылуы.

жіп
Күн тәжінде, магнит өрісімен ілінген газдық құрылым. Күн дөңгелегінің аясында ол қараңғы болып көрінеді, ал жоғарырақ жарық болады.

жарқ ету (күннің жарқ етуі)
күннен шыққан сәуленің лезде ұлғаюы.

З

Зиверт
Бөлшектер түрі мен ағзаның сезімталдығына тәуелді, адамның жұтқан радиация дозасының өлшен бірлігі.

И

иондану
электромагниттік сәуле немесе энергетикалық бөлшек соқтығысқадағы электронды (ион) атомнан ығыстырып шығару.

К

күннің ғарыштық сәулелері
ғарыштық сәулелер Күннен қуылған, ғаламдық күн сәулелерінен басқаша. Күннің ғарыштық сәулелері – күннің энергетикалық бөлшектерінің жоғары энергиялық бөлігі.

күннің энергетикалық бөлшектері
күннен шыққан энергетикалық бөлшектер. Термин оң зарядты бөлшектерде жиі қолданылады.

күн тәжі
күн айналасындағы, сирек магниттелген газ. күн желі
күн тәжінен ағылған зарядталған бөлшектер.

күн дақтары
күн бетіндегі қараңғы аймақ, магнит өрісінің қарқындылығымен генерацияланатын.

Қ

қорғасынды өндіруші
нейтронды монитордын модераторын қоршаған, келетін нуклондардың қорғасын ядроларымен соқтығысқанда пайда болған нейтрондар.

қатқылдық (магнитті қатқылдық)
зарядталған бөлшек импульсі, электр зарядына бөлініп, жарық жылдамдығына көбейтілген.

қайта қосылу
ажырап қалған, магнит өрісінің күш сызықтарының қайта қосылуы

қысқартылған аймақ әсерлесуі
үздіксіз бұзылу мен соққы толқын қалыптастыратын,күн желінің жылдам ағымы баяу ағыммен кездесетін планетааралық кеңістіктегі аймақ.

М

мюон
бұл біздің айналамызда үнемі кездесетін элементар бөлшек, пионға қарағанда өмір сүру уақыты ұзақ. Мюонның оң және теріс электр заряды бар.

мюонды телескоп
атмосферадағы ғарыштық сәулелер әсерінен генерацияланатын, екінші реттік мюондарды тіркейтін, жердегі ғарыштық сәулелер детекторы.

магнитосфера
кез келген планета айналасындағы өзінің магнит өрісінен тұратын аймақ, осының әсерінен күн желі шығып қалады

модератор
нейтронды монитордың санаушысының түтікшесін қоршап тұрған аспап, мұнда жылдам нейтрондар жеңіл атомдармен соқтығысып баяулайды, сонда олар тіркеудің эффективтілігін арттырады.

магнитті бұлт
Тәжден лақтырылған массаның 2-5 күннен кейін Жер маңында байқалуына дейін созылган магнит өрісінің сызығы. Бұл – спецификалық форма.

МГГ
халықаралық Геофизикалық жылының нейтронды мониторы. стандартқа сай, Симсонның халықаралық Геофизикалық жылына дайындалған нейтронды мониторы.

Н

негізгі деңгей ұлғаюы
жерде тіркелген күннің ғарыштық сәулелер ағымының аз уақытқа ұлғаюы.

нейтронды монитор НM64
Кармигельдің 1954 жылы жасаған стандартты нейтронды мониторы.

нейтронды монитор
атмосфералық нөсерде пайда болатын, екінші ретті бөлшектер тіркейтін жердегі ғарыштық сәулелер детекторы.

П

пион
бұл біздің айналамызда үнемі кездеспейтін элементар бөлшек сыныбы, өйткені олар тұрақсыз, жоғарғы энергиялы протондар басқа ядролармен соқтығысқанда пайда болатын пионның оң және теріс электр заряды бар.

полярлы қалпақтың жұтылуы
протондардын өткіштігінен ионизацияның ұлғаюы, полярлы ионосферадағы төмен жиілікті электромагнит толқындардың жұтылуының өсуі.

позитрон
элементар бөлшек: электронға антибөлшек, массасы бірдей, оң электр зарядты.

пропорционалды санаушы
бөлшектер санаушысыі, онда түсетін бөлшектер, энрегиясы сәйкес келетін, газды иондайды, оң зарядты ион мен электрон ұсынылған бағыт бойынша бөлінеді, сонда өлшенетің электр тогы пайда болады. Нейтронды монитордың негізгі элементі, ол пропорционалды санаушы, BF3 немесе 3He толтырылған.

Паркер спиралі
күн желі моделіндегі, Гелиосфераның магнит өрісі сызығының формасы. бөлшектер ағымы

С

сәуле шығару, сәуле, сәулелену
ғарыштық сәулелер физикасында ол Жерге келетін зарядталған бөлшектерді білдіреді.

сәуле шығару белдігі
зарядталған бөлшектермен қармалатын магнитосфера аймағы .

спектр
электромагнитті сәуле шығару, толқын ұзындықтарына сәйкес белгілі тәртіппен орналастырылған.

стример
күн тәжіндегі созылған құрылыс.

синхротронды сәулелену
магнит өрісінің сызықтарының маңында айналатын, жоғары энергетикалық электрон мен позитрон шығаратын сәуле.

Т

Тым жаңа
ауқымды жұлдыздың өмір соныңдағы тығыздалған күйі, тепе-теңдігін ұстай алмауы, ядролық синтез реакция энергиясының аяқталуы .

тәж массаларының планетааралық кеңістікке лақтырылуы
Ғарыш станциясының бортында тіркелетін, Күннен планетааралық кеңістікке лақтырылған, магнит құрылымының көрінуі.

тіке нуклон
жылдам нуклон энергетикалық бөлшектердің ядросынан ұшырып шығарылған.

ток қабаты
күшті электр тогын индукциялап магнит өрісндеі секірмелі өзгеріп тұратын плазмадағы жіңішке аймақ.

Ф

Форбуш азаюы
тәжден массаның лақтырылуы мен соққы толқын әсерінен жердегі ғаламдық күннің сәулелерінің азаюы.

фотосфера
Күннің көрінетін қабаты (немесе басқада жұлдыздардың).

Ц

циклотронды қозғалыс
магнит өрісіндегі зарядталған бөлшектер қозғалысы.

циклотронды радиус
жазықтықтағы зарядталған бөлшектің шеңбер бойымен қозғалысының радиусы, біртекті магнит өрісіне перпендикуляр.

Ч

Черенков сәуле шығаруы
белгілі ортадағы электрондар генерацияланып, жарық жылдамдығынан тез таралуы. тәжден массаның лақтырылуы Күн тәжінен магнит өрісімен шектелетін газдың лақтырылуы.

Ш

шашыратқыш
нейтронды мониторды қоршаған, қорғасын өндіретін аспап, нейтрондар өндірушіде баяулатылып, санаушыға бағытталып шашыратылады, сонда сыртында пайда болған төмен энергетикалық нейтрон, ішке ене алмайды.

Э

эВ
электронвольт

энергетикалық бөлшек
зарядталған немесе бейтарап бөлшек, энергиясы қоршаған плазма энергиясынан жоғары.

Я

ядролық каскад
жоғарғы энергетикалық бөлшектер атом ядросымен соқтығысқанда шығарылатын, екінші ретті бөлшектердің әсерінен, пайда болатын ядролық реакциялар тізбегі.